Các khuyết tật thị trường

Thị trường kinh tế thị trường có những khuyết tật thị trường không mong muốn. Thị trường cạnh tranh hoàn hảo được xem là cơ chế phân bổ nguồn lực hiệu quả nhất, nơi giá cả phản ánh đúng chi phí biên và lợi ích biên của hàng hóa. Tuy nhiên, trong thực tế, các thị trường hiếm khi vận hành một cách hoàn hảo. Những hiện tượng như ô nhiễm môi trường, độc quyền, thông tin bất cân xứng hay hàng hóa công cộng đã khiến thị trường không đạt được trạng thái hiệu quả Pareto.

=> Các hiện tượng này được gọi chung là các khuyết tật thị trường.

Khuyết tật thị trường 1: Sự tồn tại của độc quyền nói riêng (và thị trường cạnh tranh không hoàn hảo nói chung)

Tại thị trường cạnh tranh không hoàn hảo, doanh nghiệp có khả năng định giá vượt mức chi phí biên của đơn vị sản lượng cuối cùng. Hiệu quả Pareto bị vi phạm và sản lượng thị trường không đạt hiệu quả.

Ví dụ: Thị trường độc quyền

Để tối đa hoá lợi nhuận ở thị trường độc quyền, doanh nghiệp lựa chọn: MC = MR, tại đó, mức sản lượng là q₁.

Vì doanh nghiệp độc quyền, đường cầu thị trường là đường cầu dốc xuống, mức giá P luôn lớn hơn MR tại mỗi điểm sản lượng. Vì vậy, tại q₁, giá nhà độc quyền lớn hơn chi phí biên, dẫn đến việc sản xuất ít hơn mức xã hội mong muốn.

Về phía xã hội, giá bằng chi phí biên MC, tương ứng giao điểm của đường cầu D và đường chi phí biên MC, đó là sản lượng hiệu quả Pareto.

Vì nhà độc quyền chỉ sản xuất ở q₁ < q*, nên xã hội mất đi những giao dịch có lợi đáng lẽ nên xảy ra, phần lợi ích này được gọi là tổn thất hiệu quả do độc quyền (chính là tam giác EHF).

Khuyết tật thị trường 2: Vấn đề hàng hoá công cộng

Xét theo tính chất tiêu dùng, có 2 loại hàng hoá

Hàng hoá tư nhân

• Là những hàng hóa được tiêu dùng riêng lẻ.

• Việc một người tiêu dùng hàng hóa sẽ làm giảm hoặc ngăn cản người khác tiêu dùng.

• Có thể loại trừ: ai không trả tiền thì không được sử dụng.

• Ví dụ: quần áo, thực phẩm, điện thoại.

Hàng hoá công cộng

• Là những hàng hóa được tiêu dùng chung.

• Một người sử dụng không làm giảm khả năng sử dụng của người khác (không cạnh tranh).

• Không thể loại trừ: không thể ngăn cản người khác sử dụng dù họ không trả tiền.

• Ví dụ: hải đăng, quốc phòng, an ninh trật tự, chiếu sáng đường phố.

Ví dụ cụ thể:

Cần lắp một đèn chiếu sáng trong xóm, mỗi nhà góp 100.000 đồng.

Nhà A nghĩ: “Nếu mình không góp, đèn vẫn sáng:

Nhà B, C, D,… cũng nghĩ như vậy

=> Kết quả: không ai góp nên không có đèn

Hàng hoá công cộng được gọi là một khuyết tật thị trường, vì doanh nghiệp không thể thu tiền từng người, không thu tiền thì không có lợi nhuận, không có lợi nhuận thì không có doanh nghiệp nào dám cung cấp, mặc dù hàng hoá này rất cần cho xã hội, nhưng thị trường vẫn không đáp ứng được nhu cầu này,…

Khuyết tật thị trường 3: Vấn đề thiếu hụt thông tin

Để thị trường hoạt động hiệu quả, người mua và người bán phải có đủ thông tin như: Chất lượng hàng hoá, giá cả, điều kiện mua bán, dịch vụ sau bán hàng,… Khi có đủ thông tin các bên mới ra quyết định đúng và hiệu quả.

Tuy nhiên, vấn đề thực tế là:

+ Thu thập thông tin khó và tốn kém

+ Một bên biết nhiều hơn bên kia

=> Được gọi là thông tin bất cân xứng

Khi thông tin bị thiếu, người mua hoặc người bán đánh giá sai lợi ích – chi phí, các quyết định đưa ra không còn tối ưu, sản lượng thị trường khác với sản lượng hiệu quả. Dẫn đến thị trường rơi vào trạng thái không hiệu quả. Đây là một khuyết tật thị trường.

Ví dụ 1: Người tiêu dùng đánh giá quá cao chất lượng

+ Hàng hoá không tốt như người tiêu dùng nghĩ

+ Cầu thị trường cao hơn thực tế

+ Giá và sản lượng bị đẩy lên quá mức

=> Sản xuất và tiêu dùng quá nhiều -> Lãng phí xã hội

Ví dụ 2: Người tiêu dùng đánh giá thấp chất lượng

Khi rau xanh, hoa quả tốt cho sức khoẻ, nhưng người tiêu dùng không nhận ta lợi ích đầy đủ

=> Tiêu dùng ít hơn mức xã hội mong muốn

Ví dụ 3: Thông tin bất cân xứng có thể làm giao dịch thị trường không xảy ra

+ Tại thị trường vốn (vay – cho vay). Người vay biết rõ dự án của mình, ngân hàng không biết chắc dự án tốt hay xấu. Vì sợ rủi ro, ngân hàng từ chối cho vay, ngay cả khi dự án thực sự tốt và đôi bên đều có lợi.

=> Giao dịch không xảy ra -> Tổn thất cho hai bên và xã hội

Khuyết tật thị trường 4: Vấn đề phân phối thu nhập

Trong nền kinh tế thị trường, mỗi người có thể có thu nhập từ nhiều nguồn:

+ Tiền lương, tiền công -> Từ lao động

+ Tiền thuê đất, nhà xưởng, máy móc -> Từ tài sản

+ Tiền lãi, cổ tức -> Từ vốn (Tiền gửi, cổ phiếu)

+ Lợi nhuận -> Thường là tổng hợp của các loại thu nhập trên

=> Người có nhiều tài sản và vốn thường có nhiều nguồn thu nhập hơn

Mỗi người có thu nhập khác nhau vì mỗi người có yếu tố sản xuất khác nhau, giá thị trường của các yếu tố đó phụ thuộc vào mức độ khan hiếm tương đối giữa cung và cầu. Được dựa theo nguyên tắc:

Càng khan hiếm + Nhu cầu càng cao -> Thu nhập càng lớn

Ví dụ 1: Ca sĩ, người dẫn chương trình

+ Rất ít người có tài năng đặc biệt

+ Nhu cầu xã hội ngành này rất lớn

=> Lương cao

Ví dụ 2: Lao động phổ thông

+ Đào tạo dễ

+ Nguồn cung lớn

+ Nhu cầu không cao

=> Lương thấp

Hiệu quả trong việc phân bổ nguồn lực nhưng không đảm bảo công bằng thu nhập vì người có nhiều tài sản thì thu nhập càng cao, người chỉ có sức lao động thì thu nhập thấp, người lao động tay nghề cao thì lương cao hơn lao động giản đơn.

Sự chên lệch thu nhập khiến nhiều người nghèo đói, thu nhập bấp bênh, của cải tập trung vào tay một nhóm nhỏ, khoảng cách giàu – nghèo quá lớn. Đây cũng là khuyết tật thị trường.

Khuyết tật thị trường 5: Sự mất ổn định kinh tế vĩ mô.

Nền kinh tế thị trường không tăng trưởng thẳng đều theo thời gian mà có lúc tăng nhanh, lúc chậm lại, lúc suy giảm. Trong kinh tế học, sự lên xuống này gọi là chu kỳ kinh tế.

Giai đoạn phồn thịnh (Tăng trưởng mạnh)

Trong giai đoạn này, nền kinh tế cho sản lượng cao, thậm chí vượt mức tiềm năng, doanh nghiệp sản xuất nhiều, việc làm dồi dào, tỷ lệ thất nghệp thấp, thu nhập người lao động tăng. Tuy nhiên, khi ở trạng thái phồn vinh, cầu tăng nhanh làm giá cả tăng mạnh dẫn đến lạm phát cao.

Giai đoạn suy thoái

Khi trạng thái phồn thịnh đạt đỉnh điểm, tăng trưởng bắt đầu chậm lại, sản lượng theo đó giảm, doanh nghiệp đóng cửa hoặc sản xuất cầm chừng, tỷ lệ thất nghiệp tăng nhanh, thu nhập người lao động giảm. Khi hàng hoá khó bán, giá sẽ giảm hoặc tăng rất chậm, dẫn đến lạm phát thấp, người dân thắt chặt chi tiêu.

Giai đoạn đáy và phục hồi

Khi suy thoái kéo dài, các thiết bị, máy móc hỏng dần, doanh nghiệp buộc phải đầu tư mới, nền kinh tế bắt đầu phục hồi, sản lượng tăng dần, tỷ lệ việc làm tăng, chu kỳ mới bắt đầu.

Chu kỳ kinh tế lặp đi lặp lại làm tỷ lệ lạm phát tăng giảm, tỷ lệ thất nghiệp cũng diễn ra tình trạng tương tự và cuộc sống người dân bấp bênh, tiềm tàng nhiều rủi ro. Đây cũng là những khuyết tật thị trường.

Các khuyết tật thị trường xuất hiện và cần một bên điều tiết, giải quyết các vấn đề mà thị trường tự thân nó không thể khắc phục. Vai trò của Nhà Nước là quan trọng trong việc điều tiết đó.